Making and Consuming Perfume in Eighteenth-Century England

This post by William Tullet originally appeared in The Recipes Project.

A survey of the vast collection in the Wellcome library suggests that the presence of perfumery in manuscript recipe books slowly declined during the eighteenth and nineteenth centuries. Why did this happen? One answer could be that perfumery and pharmacy were slowly separating during the eighteenth century. Previously, perfume, pies, and prescriptions were promiscuously mixed because the boundaries between ‘food’, ‘cosmetics’, and ‘medicines’ were blurred in the 1600s: for instance, odours were thought to contain medical powers. Eighteenth-century physicians were increasingly sceptical about this possibility. Fumigations (to purify the air of houses) and pomanders (balls of perfume to protect against plague) were less common in recipe books by 1750. Perhaps perfume no longer fitted within the holistic tradition of ‘kitchen-physic’. Yet, despite the concerns of the medical profession, perfumes continued to be advertised and used for their medicinal benefits. Fainting dandies at the opera could still reach for the eau de cologne when all the extended vowels and overwhelming music got too much.

Engraving by T. Cook after W. Hogarth
‘Tom Rakewell in a cell in the Fleet Prison. Engraving by T. Cook after W. Hogarth.’ by William Hogarth. Credit: Wellcome Collection. CC BY.

Another explanation is the increasing availability of ready-made perfumery, printed recipe books, and an emerging sense of commercial, fashion-oriented, consumer behaviour. Whilst print could easily be incorporated into manuscript recipe books, the proliferation of ready-made perfumery certainly had an impact. Insurance records on Locating London’s Past list over 300 perfumers in London between 1777 and 1786. The influence of the market is detectable in the introductions to print recipe books. For example, Simon Barbe’s The French Perfumer (English translation, London, 1696) lists biblical and noble patrons of perfume to inspire home-brewed perfumery. Charles Lillie’s The British Perfumer (London, 1740s but published 1822) is introduced as a tool for negotiating the commercial market in perfumery: it would help prevent ‘purchasers of perfumes’ from ‘being impose[d] upon… beyond a fair, moderate, and reasonable profit’. Lillie’s book also contains some choice words on domestic perfumery. He attacked those who used ‘scraps of old women’s receipts’ and ‘gleamings from table-talk’. Above all it is fellow perfumers, working for profit in a luxury marketplace, to whom Lillie addresses his recipes.

Lillie’s recipe book has lots to say on how perfumers used their senses to assay the quality of ingredients. The inability to describe odours with precision (except through an emotional vocabulary or by reference to other materials) or remember them easily meant that touch, sight, and taste were thus the chief ways of testing ingredients. Examining ambergris, for example, Lillie noted that the worst was black or dark brown, heavy, hard to break, and had little smell. The best ambergris on the other hand was grey, easy to break and light in weight. If the ambergris had been adulterated with white sand, then Lillie suggested the use of a looking glass to check. Another test involved pricking the material with a hot needle to see if the ‘genuine odour will be given out’. However, Lillie added that ‘best way… to detect such frauds is always for the perfumer to keep by him a small piece of genuine ambergris; and… he should compare their smells by this experiment’. Without the original object smell was never a certain judge.

Where external appearances were similar, as with cassia lignum and cinnamon bark, taste could be used: cinnamon was ‘sharp and biting’ to the taste whereas cassia was ‘sweet and mawkish’. The less salty genoa soap was to the taste, the better quality it was. Touch was mobilised too: clove bark was best when at its most friable, whilst poor quality rice powder, used to make hair powder, was ‘moistened with water to give it a soft and silky feel’. Lillie’s recipe book demonstrates that sensory marks of quality were central for the perfumer because, in an era of economic specialisation, they increasingly relied on druggists, chemists, apothecaries, and grocers for their ingredients. The vanilla-scented gum benjamin (benzoin) was to be had from wax chandlers who used it to perfume sealing wax; druggists were a source for civet, although they adulterated it with honey; and even oils and essences, where the production of commercial quantities required large stills, were to be obtained from chemists ‘who actually distil it themselves’.

Eau-de-cologne
‘Glass bottle for eau de cologne, Paris, France, 1780-1850’ by Science Museum, London. Credit: Science Museum, London. CC BY.

But what about the senses of consumers who bought, rather than made, perfumes? For the small number of individuals who were still making their own perfumery, the perfumer’s shop was important for buying essences and oils ready-made. Mary Forster’s handwritten recipes for soft and hard pomatum, made from hogs’ lard to dress the hair or soften skin, list a range of waters, oils, or essences that could be bought from perfumers and added, depending on preference; these included rose, geranium, and jasmine. Lillie’s book suggests that perfumers were no longer the reliable source of such a wide variety of raw ingredients. Instead they produced ready-made items, some of which – especially waters, essences, and oils – could be used straight away in scent bottles and handkerchiefs or taken home to be used in other recipes. But consumers buying ready-made hair-powder, pomatum, or liquid scents would be far less aware of the colour, texture, weight, and other sensory qualities of the original materials. Perfume advertising also focussed less on particular ingredients and more on the feelings and places the perfumes evoked: in the 1770s Richard Warren’s trade cards evoked biblical frankincense and the odoriferous gales of the east, whilst in 1801, Hester Thrail Piozzia marvelled at the perfumer’s ability to compress ‘India’s fragrance… into a Guinea phial of Odour of Roses’.[1]

What does this tell us about the senses? It might suggest a move closer to a more ‘monolfactory’ (to coin a term) way of smelling, without any sense of a material’s other sensory properties. A loose analogy would be acousmatic listening – where one can hear something but not see the source of the sound (as on the radio). This way of smelling would, during the nineteenth-century, become part of the culture of perfumery we know today – clear, spray-on, liquids that are abstract, aimed at evoking feeling, and carry fewer of the multisensory connotations of the original ingredients. Eighteenth-century recipe books help us trace some of the origins of this slow sensory shift.

[1] Oswald G. Knapp (ed.), The Intimate Letters of Hester Thrale Piozzi and Penelope Pennington, 1788-1821 (London, 1914), p. 229.

Ruik niet in ijdelheid! – de medische en religieuze rol van geur in de 17de eeuw

This post by Caro Verbeek originally appeared on the Futurist Scents blog.

Op het eerste gezicht is dit een heel curieuze voorstelling. Er gebeurt zoveel dat je bijna niet weet waar je moet kijken. Een man in luxe nachttenue snuffelt verlekkerd aan een bosje bloemen vanuit zijn hemelbed, terwijl een rijk uitgedoste figuur rechts van hem zich laaft aan rookpluimen. Een rondboog boven hem geeft een doorkijkje naar een meer verheven tafereel. Een geestelijke doet een brandoffer van een (ongedefinieerd) dier. Rechtsboven zwaait een man in pij een wierookvat richting een altaar.

allegorie reuk collaert

Guillaume Collaert, naar Nicolaas van der Horst, ‘Allegorie van de reuk’, ca. 1610 (voor 1630). 

We hebben hier te maken met een bijzondere uitvoering van een allegorie van de reuk door Guillaume Collaert naar Nicolaas van der Horst uit de vroege 17de eeuw. Waar vaak erotische, culinaire of andere banale aspecten van de reuk (zoals het verschonen van poepluiers) worden uitgelicht in voorstellingen van dit zintuig, nemen in deze prent religieuze en medische functies van geur de hoofdrol in.

Om dit te begrijpen heeft de lezer eerst achtergrondinformatie nodig over de dramatisch verschillende manier, waarop er over de reuk werd gedacht in de zeventiende eeuw.

Ten eerste was er – tot de ontdekking van Pasteur – geen kennis over ziektekiemen of over moleculen. Dat betekent dat de lucht werd voorgesteld als een zogenaamd ‘fluidum’. Stond die lucht te lang stil, dan bestond de kans dat deze verziekt raakte en kon gaan stinken. Stank werd niet alleen gezien als manifestatie van ‘onelastische lucht’ zoals Alain Corbin ons leert (1), maar ook als de oorzaak van ziekte en de verspreiding ervan. Dit geloof staat bekend als de ‘miasma-theorie’ en het werd alom geaccepteerd en gepraktiseerd door zowel de armste sloeber als de meest geleerde dokter. Om de lucht weer gezond te maken, volstonden sterk ruikende en zoete geuren, zoals kaneel, boomharsen en andere planten (zie ook mijn blog over de geurende medicijnen uit deze apothekerskast van het Rijksmuseum). Mensen van lagere komaf moesten het doen met de geur van geiten, azijn en rozemarijn.

De figuur in bed is waarschijnlijk een hooggeplaatste figuur die als remedie tegen een onbekende ziekte aan bloemen ruikt. Dit was niet ongebruikelijk. We zien in de aantekeningen van de lijfarts van Willem van Oranje dat hij geregeld geurige medicamenten voorschreef. Toen de prins in 1574 leed aan ernstige buikloop (wat op zichzelf al de nodige geuren voor de geestesneus oproept die waardig zijn voor een allegorie), onderzocht Pieter van Foreestus eerst met al zijn zintuigen diens urine, voor hij bescheiden mededeelde dat de prins het beste wijn met kaneel  kon gaan drinken. Groene takken van loof in zijn kamer zouden de zieke lucht doen verfrissen (2). Na een paar dagen knapte de prins inderdaad op. Deze jongeman in zwart-wit ziet er blakend uit: hebben de geuren hun werk al gedaan?

collaert zieke

Guillaume Collaert, uitsnede van ‘Allegorie van de reuk’ met bloemruikende man.

In ‘onze’ prent wordt de lucht daarnaast begeurd – en dus gezond gemaakt – door een ‘brûle-parfum’ of een parfumbrander. De opstijgende pluimen gaan een mooie beeldrijm aan met de veren in de hoed van de edele. Onderin werd de hittebron geplaatst met luchtgaten voor voldoende zuurstof. Typische geurstoffen om hiervoor te gebruiken waren houtsoorten zoals ceder, en harsen zoals labdanum (cisteroos), mirre en wierook. De openingen bovenin zorgden ervoor dat de geur zich kon verspreiden.

 

allegorie reuk edelman  BK-1957-3 parfumbrander

Guillaume Collaert, uitsnede van ‘Allegorie van de reuk’ met brûle-parfum en rechts een rijkelijk gedecoreerde parfumbrander van Desiderio da Firenze uit ca. 1540, beide uit de collectie van het Rijksmuseum Amsterdam.

Behalve in de medische zorg, werd geur ingezet in religieuze praktijken, zoals bij het ‘bewieroken’ van heilige plaatsen. Linksboven in de allegorische prent van Collaert zwaait een figuur met een wierookvat. Hierin bevindt zich smeulende hars, waarschijnlijk van wierook. Deze vaak in de Bijbel genoemde substantie bestond uit de hars van de – mogelijk uit Ethiopië afkomstige – olibanum; een zoetruikende stof met licht peperige en citrische noten van de Boswellia die nog steeds in de katholieke kerk wordt gebruikt. Zoetgeurende lucht werd kennelijk niet alleen als gezond ervaren, maar ook als manifestatie van het goddelijke. De methode van het branden van harsen om de goden te eren, werd door de Romeinen ‘per fumum’ genoemd, waaruit ons woord voor het meer banale ‘parfum’ is afgeleid.

collaert wierookvat

Guillaume Collaert, uitsnede van ‘Allegorie van de reuk’ met reukoffer.

Ook een brandoffer was een manier om de neusgaten van God te bereiken. Direct na het bereiken van land, doet de oud-testamentische Noach bijvoorbeeld een offer van ‘rein vee’, hier verbeeld door Caspar Luyken. De rookpluimen vielen in goede aarde: “de geur van de offers behaagde de Heer”, staat vermeld in Genesis.

offer caspar luycken 2

Cranach, ‘Offer van Noach na de zondvloed’, 1712.

Het offer op de prent van Collaert is die van een dier dat zijn noodlot nederig lijkt te aanvaarden, terwijl een aantal honden (uiteraard ook verwijzingen naar de reuk) toekijken. Een biddende vrouw kijkt in hoopvolle verwachting toe. Mogelijk wordt gebeden voor het herstel van een zieke.

collaert reukoffer

Guillaume Collaert, uitsnede van ‘Allegorie van de reuk’ met brandoffer.

Natuurlijk waren gezondheid en religie nog niet zo duidelijk van elkaar gescheiden zoals ze dat nu zijn. In deze prent zijn beide functies verweven. De glimlach van de bloemruikende man en de luxe kledij van de mannen onderin de prent echter, lijken ook een waarschuwing te zijn. Gebruiken zij de geuren misschien vooral voor aardse genoegens? De voorstelling mag dan een allegorie van de reuk zijn, maar bevat in feite ook een vanitas-boodschap: ‘memento mori’, of ‘denk eraan dat gij zult sterven’. Ruik dus niet in ijdelheid, want de beste geuren zijn aan God voorbehouden.